Artykuły

"Acappella": opus magnum Ryczących Dwudziestek

Recenzje

...

Czy to nie fascynujące, że rzeczy najprostsze stanowią dla nas, ludzi XXI wieku, największe wyzwanie? Osiemnaście razy zabierałem się za pierwsze zdanie tego tekstu, osiemnaście razy z niego rezygnowałem. Kolejne próby wydawały mi się albo zbyt pompatyczne - albo zbyt naiwne. Nie dziwię się zresztą własnej nieumiejętności: gdyby to było proste, z pewnością tęższe ode mnie umysły już dawno napisałyby wnikliwą recenzję tej najpiękniejszej i najdziwniejszej ze wszystkich płyt Ryczących Dwudziestek: Acappella. Minęło już wiele miesięcy - a o dziełku w szantowym światku cichutko. Czy to znaczy, że płyta przeszła bez echa? Z pewnością nie. Ale to album, który onieśmiela - i to chyba najistotniejszy powód, dla którego tak wiele miesięcy dojrzewał we mnie ten prościutki przecież zbiorek refleksji. I sądzę, że nie popełnię błędu podejrzewając, że także inni wielbiciele muzyki morza borykają się z tym samym problemem.

Najłatwiej byłoby postąpić w ślad mojego ulubionego Hermana Melville'a i zadziałać tak, jak on, kiedy podjął się recenzji kolejnej reedycji Czerwonego korsarza autorstwa Jamesa Fenimore'a Coopera. Melville stwierdził wprost, że geniusz Coopera znają już wszyscy, więc niestosowne byłoby wymądrzanie się na temat treści jego powieści, bo taka recenzja musiała by być albo napuszona, albo banalna. Twórca Moby Dicka uznał więc, że jedynym rozsądnym rozwiązaniem będzie położenie nacisku na relację, jaka zachodzi między okładkami powieści a tym, co między nimi - i w ten sposób osiągnął znakomicie cel, którego innym recenzentom nie udało się osiągnąć.

Otóż okładka Acappella woła o pomstę do nieba: banalna graficzka na taniutkim papierku mogłaby być dziełem kompletnego programistycznego wypadku, choć przy pewnej dozie wyobraźni da się ją interpretować jako elektroniczną, matematyczną falę, jednocześnie morską i dźwiękową, jako harmonijną siateczkę wzajemnych odniesień i relacji, miękką i leciutką jak gaza, jednak gaza o nieprzypadkowo splecionych nitkach - a jednak nie. Mimo wieloletniej przyjaźni, jaka łączy mnie z Dwudziestkami, mimo ogromnego podziwu dla ich talentu - moja wyobraźnia jest zdecydowanie niewydolna: nie umiem przypisać tej okładce jakiejkolwiek artystycznej wartości. Jej geometryczny chłód i biało-niebiesko-bordowa kolorystyka irytuje mnie tak samo, jak pisownia terminu a cappella: i jedno, i drugie to błędy wynikające z pośpiechu, z niedbałości, z braku refleksji nad tym, że album muzyczny to złożone dziełko sztuki. Ono bowiem składa się z okładek - i tego, co między okładkami: gdyby ktoś nie znający kunsztu Ryczących Dwudziestek zobaczyłby ten album na półce obok płyty Szanty karaoke - wybrałby tę drugą, jako atrakcyjniejszą i lepiej dopracowaną. W tym miejscu jednak wypala się mój krytykancki zapał: zasób uwag krytycznych niniejszym wyczerpałem. I wracam do punktu wyjścia: jak pisać o tej niezwykłej płycie?

Jeżeli nie sposób o czymś mówić, niekoniecznie należy o tym milczeć: można uciec się do niedoskonałej metafory licząc na to, że Czytelnik, człowiek wrażliwy, będzie zdolny do tego, by przełączyć się na odczuwanie, raczej niż rozumienie. Oto "Temeraire" - okręt-weteran bitwy pod Trafalgarem, później (ogołocony z masztów i nadbudówek) okręt-więzienie, a w końcu żałosny kadłub, rozebrany ostatecznie na części przy którymś z londyńskich nabrzeży. W nostalgicznej, przepełnionej ciepłem głosu Wojtka Dudzińskiego pieśni - okręt jest jednak nadal wspaniałym żaglowcem, upostaciowieniem piękna i romantycznym ideałem, który musi odejść do lamusa historii. Nic nie trwa wiecznie: w nieunikniony sposób nadciąga era małych, niezgrabnych, lecz niezależnych od wiatru i dlatego śmiertelnie ekonomicznych parowców. Zaczyna się doba industrialna, zaczyna się toczyć wielkie koło gospodarki wczesnokapitalistycznej, zaczyna się era sprawnego holownika, który doprowadzi onieśmielający swoją potęgą rejowiec tam, skąd nie ma już powrotu. Pieśń Dwudziestek, jak dzieło Williama Turnera z 1838 roku, staje się metaforą przemijania: tak jak dzieło Turnera przedstawia "Walczącego Temeraire'a" jako Wielkiego Pokonanego przez Czas, a nie - jak odnotowali to skrupulatni historycy - sterany wichrami historii, nikomu niepotrzebny wrak. Pieśń to swoiste "ubi sunt" - lecz także pytanie o ciągłość tradycji i przewrotność historii. Przede wszystkim jednak - stanowi przepiękny wstęp do całego albumu, który to wyraz w kontekście tak zarysowanym nabiera nieco szerszego znaczenia.

Ryczące Dwudziestki to piękni czterdziestoletni. Spoglądają ciepło w przeszłość, do której sami nabrali już dystansu. Z uśmiechem przyglądają się młodszym kolegom i koleżankom zafascynowanym ich muzyką, udzielają rad, podsycają ich młodzieńczy zapał, uczą miłości do muzyki morza - i sami przeżywają ją głęboko. Nie muszą już "po marynarsku" wykrzykiwać komend; nie odczuwają potrzeby, by swoje pieśni stylizować na proste żeglarskie przyśpiewki, nie ma w nich "ciąg" i "pchaj", "roluj" i "pompuj". Mówią o swoim słuchaniu czasu, o życiu i śmierci, o trwaniu i przemijaniu, o tym, jak sami się zmienili i o nieustannej walce z przeciwnościami losu, która nieuchronnie staje się codziennym udziałem dorosłego człowieka.

"Kołysanie rykiem burzy wypełnione - twoje życie" - to nie tylko żeglarska metafora. To także niepokojąca wizja ludzkiej jaźni, która roztapia się w płynnym żywiole, zatraca się w zapamiętaniu walki, niknie bez pamięci w palącym "tu i teraz", kiedy niegdyś jasne, klarownie zdefiniowane cele zapadły w otchłanie niepamięci. Oto wizja człowieka-tułacza, wiecznego żeglarza, który w swej szalonej gonitwie wokół globu, w pościgu za nieustannie umykającą "ułudą życia", w dążeniu do czegoś nieuchwytnego - dostrzega, że stał się obcy sobie samemu: już nie pamięta swojego imienia, już nie zatęskni do życia, które było życiem kogoś, kim sam już nie jest, do ludzi, którzy byli mu niegdyś bliscy. Oprócz morza - płynnego, sfalowanego, nieskończonego - w jego świecie nic już nie ma: to przerażająca próżnia niedefiniowalnego bytu, w którym można - jak bohaterowie Melville'a - zniknąć, lub który można oswoić zawieszając wątpienie, zaprzestając sztormowania, poszukując portu, gdzie da się zbudować lokalny, przyjazny świat wbrew nieustannej chwiejności, płynności, niepewności milczącego, nieludzkiego kosmosu. To właśnie miejsce, do którego tęskni podmiot liryczny "Pieśni znad Frisco Bay" - tylko tam, śpiewa Andrzej Grzela, "jest moje serce i mój czas". Świat - barwny, pełen wyzwań, podniet i niebezpieczeństw - nabiera sensu wtedy, kiedy istnieje jakiś punkt odniesienia: miejsce stałe, gdzie niezmiennie obowiązują te same, zrozumiałe zasady, które pozwalają człowiekowi poczuć się "na miejscu" w miejscu, gdzie "nie ma miejsca" na chwiejność oceanu i nieprzewidywalnej rzeczywistości. Tam też "jest mój zgon": oto marzenie, by wielką wędrówkę zamknąć w punkcie wyjścia, pętlę ziemskiej wędrówki zapiąć tam, gdzie świat jest ciepły, bezpieczny, domowy. Lecz to marzenie niemożliwe do spełnienia: nie można przecież wejść dwa razy do tej samej rzeki. Wracając do domu - wracamy doń inni, inaczej go postrzegamy, innym językiem rozmawiamy z tymi, których znaliśmy niegdyś, a których musimy poznać na nowo. To, co niegdyś wydawało nam się wielkie i rozległe - zaskakuje nas swoją małością; to co niegdyś nie posiadało wartości - staje się bezcennym skarbem, a "wielki świat" objawia się jako nużące, codzienne obciążenie.

Jedno jednak jest pewne: do domu - tego wymarzonego, czy tego namacalnego - wrócić może tylko ten, kto nie zaprzestał w głębi serca hodować nadziei. Przejmująca swoją surowością, podkreśloną jeszcze niepokojącym rytmem wokalnej perkusji Janusza Olszówki (w wykonaniu Kuby, syna Bogdana Kuśki) "Opowieść przy kielichu" to apoteoza męskości, nieugiętej woli i żelaznej wytrzymałości: tego wymaga nie znająca litości, skuta lodem, nieludzka Północ. Ktoś, kto przetrwał wielorybniczą wyprawę jest silniejszy, sprawniejszy i mądrzejszy od innych, ale też rozmawiać o swoich doświadczeniach będzie jedynie z tymi, którzy zechcą dotrzymać mu pola w swoistych "alkoholowych zapasach": wielorybnik żyje zawsze "na krawędzi" - wszystko, co robi jest ekstremalne. Nie każdy jest jego partnerem, ale też nie wszystko można na trzeźwo z siebie wyrzucić: opowieść przy kielichu jest przecież opowieścią o tym, co niewypowiadalne: o śmierci i przetrwaniu, o starciu z umieraniem przyjaciół i z własnym lękiem, przeciwko któremu jedynym antidotum jest nadzieja, że znowu uda się przeżyć. Przedziwna ta pieśń: z jednej strony stanowi pean na cześć hartu ludzkiego ducha, z drugiej zaś - jest aktem oczyszczenia, zakamuflowaną "spowiedzią z lęku", którego traumatyczne efekty tłumi działanie mocnego rumu. To z nim "czas się wziąć za bary", gdy po raz kolejny powróciło się na ląd z wyprawy, z której inni nie mieli szczęścia powrócić.

Wielorybnictwo i wojna - to dwie przestrzenie często ze sobą zestawiane. Statystyki wskazują, że w wieku XIX bezpieczniej było być żołnierzem niż marynarzem wielorybniczej floty - jednak "bezpieczniej" znaczy w tym kontekście jedynie "mniej niebezpiecznie". Szczególnie, że poruszająca pieśń "Sina mgła" to utwór z czasów Powstania Wielkanocnego 1916 roku przypisywany Peadarowi Kearneyowi, a więc utwór z czasów konfliktu, jaki w świecie anglojęzycznym do dziś nosi miano Wielkiej Wojny. To pieśń wzywająca irlandzkich patriotów do walki o własną ojczyznę, wtedy gdy kwiat irlandzkiej młodzieży oddawał życie za sprawę walczącej na frontach I wojny światowej Wielkiej Brytanii. Utwór, wpisujący się w skomplikowaną i bolesną historię irlandzko-brytyjskich relacji, które od czasów New Model Army Cromwella i wczesnej kolonizacji aż do współczesnych starć w Ulsterze nie uległy jeszcze stabilizacji - w podtekstach swoich rysuje ludzkie losy odmiennie, niż wielorybnicza opowieść: dzieci giną "za sprawę"; dorośli "z wyboru". "Sina mgła", bolesny wyrzut sumienia, patriotyczne wezwanie i jednocześnie protest-song, staje się w dwudziestkowej opowieści szczególnym probierzem dojrzałości świadomej. Śmierć i ideologia często idą w parze, lecz pytanie o to, czy walkę o własną ojczyznę, walkę, w której zginą dzieci, można jednoznacznie zredukować do efektów zbrodniczej ideologii, jeżeli alternatywą dla tej walki jest życie w upodleniu i niewoli - w żadnej mierze nie jest pytaniem prostym, wobec czego żadna odpowiedź nie może być oczywista.

Od okrucieństwa wojny, od śmierci i walki o przetrwanie, od pytań, które nieuchronnie pojawiają się na drodze każdego dorosłego człowieka - szczęśliwie odrywa słuchacza lekka, ślicznie zaśpiewana piosenka o marzeniu, miłości, wspomnieniach, planach... i niewinnej alkoholowej terapii przeciw Weltschmerzowi, aplikowanej nam przez Doktora Gina, który na chwilę pozwala zapomnieć o szarówce za drzwiami i powoduje, że uśmiechamy się wbrew wszystkiemu. Dlatego w zdecydowanie mniej poważnym nastroju wstępujemy w dynamiczny świat jazzującej szanty zatytułowanej "Łowy", gdzie Dwudziestki w przepięknej a cappellowej aranżacji odświeżają swój przebój, znany nam z projektu "Ryczące-Shannon". Stylizowane na dawną pieśń "Łowy" to wezwanie do walki i kolejny pean na cześć wielorybniczego hartu i morskiego braterstwa, jednak w odróżnieniu od "Opowieści przy kielichu" jest to pieśń w znacznie większym stopniu oparta na stereotypowej romantyzującej retoryce, jaką operują żeglarze XX i XXI wieku: "Łowy" - są łowami poetyckimi, połyskującymi srebrem i zielenią. Na takie łowy każdy młody zapaleniec wybrałby się z radością: ja sam kierowałem się niegdyś taką właśnie wizją "męskiej, morskiej przygody" i aż do chwili, kiedy życie i poważny wypadek nie zweryfikowały tej wizji - głęboko jej ufałem. To jednak nieistotne: ostatecznie pieśń nie ma obowiązku ukazywać wszystkich stron rzeczywistości ani dbać o realizm szczegółów. Prawda pieśni żyje swoim własnym życiem, a ci, którzy jej słuchają - i tak usłyszą w niej to, co im samym gra w duszy. Dzięki temu niejeden szesnastoletni "wielorybnik" z Warszawy, Kielc, czy Chorzowa pokocha żeglarstwo i posiądzie mądrość, która - jak Dwudziestkom - pozwoli mu kiedyś żyć odważnie i cieszyć się drobnostkami, przy jednoczesnym szacunku dla spraw wielkich i płynnych jak ocean, którego nie sposób pokonać. Dlatego znakomitą decyzją kompozycyjną wydaje się sąsiedztwo "Łowów" i najciekawszej moim zdaniem i najbardziej intrygującej pieśni tego albumu - "Opowiadaj, opowiadaj". Piękna, nostalgiczna, subtelna i ciepła "pieśń doświadczenia" stanowi kapitalny kontrapunkt dla brawurowych, "chłopięcych" trochę "Łowów" - ale oprócz tego dotyka istoty współczesnej pieśni morza: nasze śpiewanie to w znacznej mierze opowieść, gawęda, to coś, co w języku angielskim określa się jako "yarn spinning". W naszych pieśniach splata się tysiąc historii jak tysiąc wątków na rozpiętej osnowie; nie chcemy, żeby pieśń się kończyła - pragniemy jej słuchać zachwyceni i zauroczeni, bo w pieśni żyjemy: ona wyjaśnia nam świat i nasze w nim miejsce; ona tłumaczy nam dlaczego navigare necesse est i dlaczego nieustannie coś nas gna w stronę otwartego widnokręgu. Ta pieśń pozwala nam naturalnie dostrzec i po wielokroć na nowo interpretować własne miejsce w historii, której ciągłość zaznaczają dwie kolejne pieśni - tradycyjna szanta "Hog Eye Man" i bretońska opowieść o trzech marynarzach "Tri Martolod", z której Ryczące Dwudziestki uczyniły poezję znacznie bardziej zaawansowaną niż prościutki tekst oryginału. Przekład bretońskiej piosenki mógłby brzmieć następująco:

REF: